اسید سولفوریک (H₂SO₄) یکی از مهمترین و پرکاربردترین اسیدهای معدنی در صنعت است. این اسید قوی به عنوان مادهای حیاتی در تولید بسیاری از مواد شیمیایی و صنعتی مورد استفاده قرار میگیرد.این اسید به دلیل خاصیت شدیداً اکسیدکننده و خورندهای که دارد، باید با احتیاط فراوان استفاده شود.
اسید سولفوریک قادر است آب را از مواد دیگر بکشد و در واکنشهای شیمیایی به عنوان کاتالیزور عمل کند. این خواص انجام دهندهی واکنشهای مهم شیمیایی در صنایع مختلف را ممکن میسازد، که این امر نشاندهندهی اهمیت و گستردگی کاربرد اسید سولفوریک در دنیای مدرن است.
فهرست مطالب
همانطور که گفتیم اسید سولفوریک یکی از مهم ترین مواد شیمیایی صنعتی است که کاربردهای بسیار زیادی در صنایع مختلف دارد. این ماده به عنوان “سلطان مواد شیمیایی” شناخته می شود و به دلیل خاصیت اسیدی قوی و قیمت نسبتاً ارزان، در طیف گسترده ای از فرآیندهای صنعتی و شیمیایی مورد استفاده قرار می گیرد.
این اسید بیرنگ، بسیار چگال و خورنده، در تعداد زیادی از فرایندهای صنعتی و شیمیایی نقش کلیدی دارد. بخش عمدهای از تولید جهانی اسید سولفوریک به منظور ساخت کودهای کشاورزی، تصفیه مواد معدنی و سنتز مواد شیمیایی دیگر استفاده میشود.
تاریخچه اسید سولفوریک
اسید سولفوریک (H₂SO₄) به عنوان یکی از مهمترین اسیدهای معدنی، تاریخچهای طولانی و پر اهمیت دارد. این اسید در طول تاریخ به روشهای مختلفی تولید شده و کاربردهای گوناگونی داشته است. در ادامه به بررسی تاریخچه و مراحل توسعه این اسید پرداخته شده است.
اولین شکلهای اسید سولفوریک در دوران باستان از طریق سوزاندن گوگرد و ترکیب آن با آب بدست آمد. این فرآیند به طور غیرمستقیم منجر به تولید دیاکسید گوگرد (SO₂) و سپس تبدیل آن به اسید سولفوریک رقیق میشد.
در قرن هشتم میلادی، جابر بن حیان، کیمیاگر معروف اسلامی، روشهایی برای تولید اسید سولفوریک از طریق تقطیر سولفاتهای فلزی مانند سولفات آهن (زاج سبز) و سولفات مس (زاج آبی) معرفی کرد. او این اسید را “روح زاج” نامید.

در قرن هجدهم، جان گلوبر، اسید سولفوریک را از سوزاندن گوگرد و نیترات پتاسیم در مجاورت بخار آب تهیه کرد. در سال های بعد، جان روبک اسید سولفوریک را با غلظت 40-35% در ظروف سربی تولید میکرد.
در سال ۱۸۲۷ با معرفی برجهای سربی برای بازیافت اکسیدهای نیتروژن توسط گیلوساک قدم مهمی در تولید اسید سولفوریک برداشته شد و نخستین بهینهسازی انجام یافته بر روی آن مبتنی بر افزودن هوای محیط به سیستم به منظور پیشرفت بیشتر واکنش بود. همچنین به جای استفاده از سیستم ناپیوسته (batch) از سیستم پیوسته سوزاندن گوگرد در آن استفاده گردید.
32 سال بعد جان گلاور اولین برج حذف نیتروژن و افزایش غلظت اسید سولفوریک را معرفی نمود. برج های گیلوساک و گلاور اولین برج حذف نیتروژن و افزایش غلظت اسید سولفوریک را معرفی نمود. برجهای گیلوساک و گلاور بخشهای اصلی سیستمی را که ما امروزه به نام فرآیند تولید اسید سولفوریک در اتاق سربی میشناسیم را تشکیل میدهند.
کارهای ابتدایی روی فرآیند مجاورت (تماسی) توسط فیلیپس در سال 1831 انجام گرفت. در آن زمان تحقیقات روی انجام واکنش بین گوگرد دی اکسید و اکسیژن با نسبت های استوکیومتری متمرکز بود.

در سال ۱۹۰۱ با گشوده شدن رموز پارامترهای فرآیندی واکنش اکسیداسیون کاتالیکی گوگرد دی اکسید توسط شرکت BASF فرآیند مدرن مجاورت (تماسی) متولد شد و اولین کارخانه تولید اسید سولفوریک به روش مجاورت (تماسی) توسط آن شرکت و در آمریکا ساخته شد.
با توسعه صنایع پتروشیمی و نیاز به تولید انبوه اسید سولفوریک برای کاربردهای مختلف مانند تولید کودهای شیمیایی، تصفیه نفت و تولید مواد شیمیایی، روش تماس به عنوان روش اصلی تولید اسید سولفوریک به کار گرفته شد.
تولید اسید سولفوریک
تولید اسید سولفوریک به دو روش اصلی انجام میشود: روش تماس و روش محفظه سربی. امروزه عمدتاً از روش تماس استفاده میشود.
1. روش تماس (Contact Process)
این روش متداولترین روش تولید اسید سولفوریک در حال حاضر است و به دلیل بازده بالا، آلایندگی کم و کارایی بالا، به عنوان روش برتر شناخته میشود.در این فرآیند، دی اکسید گوگرد (SO2) حاصل از احتراق گوگرد، در حضور کاتالیزور (معمولاً پنتااکسید وانادیوم) به تری اکسید گوگرد (SO3) اکسیده میشود. سپس SO3 با آب (H2O) واکنش داده و اسید سولفوریک (H2SO4) تولید میشود.
مراحل اصلی فرآیند تماس:
- تهیه دی اکسید گوگرد (SO2): گوگرد (معمولاً به صورت کانی سنگ گوگرد) در کورههای مخصوص سوزانده میشود و SO2 تولید میشود.
- تصفیه SO2: SO2 حاصل از احتراق، قبل از ورود به مرحله بعدی، باید از ناخالصیها مانند ذرات معلق، رطوبت و ترکیبات مضر مانند اسید فلوئوریدریک (HF) و اسید کلریدریک (HCl) تصفیه شود.
- اکسیداسیون کاتالیزوری SO2 به SO3: SO2 تصفیه شده به همراه هوای اضافی، از یک مبدل حرارتی عبور میکند تا دمای آن به حدود 400 تا 500 درجه سانتیگراد برسد. سپس این گازها به راکتور کاتالیزوری منتقل میشوند. در این راکتور، SO2 با اکسیژن در حضور کاتالیزور (معمولاً پنتااکسید وانادیوم) واکنش داده و SO3 تولید میشود.
- جذب SO3 در آب برای تولید اسید سولفوریک: SO3 حاصل از مرحله قبل، به برجهای جذب منتقل میشود. در این برجها، SO3 با آب (H2O) واکنش داده و اسید سولفوریک (H2SO4) تولید میشود. گرمای حاصل از این واکنش، به خنک کردن برجهای جذب کمک میکند.
- غلظت اسید سولفوریک: اسید سولفوریک رقیق (با غلظت حدود 98%) تولید شده در برجهای جذب، به طور معمول در تبخیر کنندههای تحت خلاء غلیظ میشود تا به اسید سولفوریک با غلظت دلخواه (معمولاً 98% یا 99.7%) برسد.
- تصفیه نهایی اسید سولفوریک: اسید سولفوریک تولیدی ممکن است حاوی ناخالصیهایی مانند اسید سولفوریک و ذرات معلق باشد. برای حذف این ناخالصیها، از فرآیندهای تصفیه مختلفی مانند فیلتراسیون و تبلور استفاده میشود.
در مرحله آخر فرآیند تولید، از یک مول تریاکسید گوگرد و یک مول اسید سولفوریک غلیظ، دو مول اسید سولفوریک تولید میشود. این فرآیند نشان میدهد که چگونه با جذب تریاکسید گوگرد در اسید سولفوریک غلیظ، میزان اسید سولفوریک نهایی تولید شده افزایش مییابد.
اولئوم، که به نام اسید سولفوریک دود نیز شناخته میشود، از ترکیب تریاکسید گوگرد (SO₃) با اسید سولفوریک غلیظ (H₂SO₄) تولید میشود.اولئوم به آرامی به آب اضافه میشود تا اسید سولفوریک غلیظ تولید شود. این واکنش گرمازا است و باید به دقت کنترل شود تا از جوشیدن و پاشش اسید جلوگیری شود.
2. روش محفظه سربی (Lead Chamber Process)
این روش قدیمیتر است و به دلیل معایبی که دارد، دیگر کاربرد صنعتی ندارد.در این روش، SO2 با اکسیدهای نیتروژن در محفظههای بزرگی از جنس سرب واکنش داده و SO3 تولید میشود. سپس SO3 با آب واکنش داده و اسید سولفوریک تولید میشود.
مراحل اصلی روش محفظه سربی:
- تولید SO₂: مانند روش تماس، گوگرد یا سولفید فلزی سوزانده میشود تا SO₂ تولید شود.
- تولید NO و NO₂: گازهای NO و NO₂ به عنوان کاتالیزور در واکنشها شرکت میکنند.
- تولید اسید سولفوریک: SO₂ در حضور NO و NO₂ اکسید شده و SO₃ تشکیل میشود، سپس در آب حل شده و H₂SO₄ تولید میشود.
عوامل موثر بر کیفیت اسید سولفوریک
کیفیت اسید سولفوریک تولیدی به چندین عامل وابسته است که هر کدام میتواند تأثیر قابل توجهی بر خلوص، غلظت و خواص نهایی محصول داشته باشد. در زیر، عوامل موثر بر کیفیت اسید سولفوریک را بررسی میکنیم:
- خلوص گوگرد: خلوص گوگرد مورد استفاده در فرآیند تولید اسید سولفوریک، بر کیفیت نهایی محصول تاثیر بسزایی دارد. ناخالصی های موجود در گوگرد، مانند فلزات سنگین و ترکیبات آلی، می توانند کیفیت اسید سولفوریک را کاهش دهند.
- شرایط واکنش: شرایط واکنش در هر دو مرحله تولید SO3 و H2SO4، مانند دما، فشار و غلظت کاتالیزور، بر کیفیت نهایی محصول تاثیر می گذارد.
- فرایند تصفیه: اسید سولفوریک خام تولیدی، ممکن است حاوی ناخالصی هایی مانند اسید سولفوریک و ذرات معلق باشد. برای حذف این ناخالصی ها، از فرآیندهای تصفیه مختلفی مانند فیلتراسیون و تبلور استفاده می شود.
اهمیت تاریخی و کاربردهای اسید سولفوریک
اسید سولفوریک نقش مهمی در توسعه علم شیمی و صنایع مختلف داشته است. برخی از کاربردهای مهم آن در طول تاریخ عبارتند از:
تولید کودهای شیمیایی:
- اسید سولفوریک به عنوان ماده اولیه برای تولید کودهای فسفاته مانند سوپر فسفات و آمونیوم سولفات استفاده میشود.
صنایع شیمیایی و داروسازی:
- در تولید مواد شیمیایی مختلف مانند اسید کلریدریک، نیتریک اسید، سولفاتها و در فرآیندهای تولید داروها به کار میرود.
تصفیه نفت و تولید سوخت:
- در پالایش نفت خام و تولید سوختهای مختلف از اسید سولفوریک استفاده میشود.
صنایع فلزی:
- در تصفیه و پاکسازی فلزات و تولید باتریهای سرب-اسید استفاده میشود.
صنایع نساجی و کاغذ:
- در تولید و پردازش الیاف نساجی و کاغذ به کار میرود.
نکات ایمنی در هنگام کار با اسید سولفوریک
اسید سولفوریک ماده ای خورنده و سمی است و باید با احتیاط کامل با آن کار کرد. هنگام کار با اسید سولفوریک، باید از تجهیزات ایمنی مناسب مانند عینک، دستکش، لباس و ماسک استفاده کرد. همچنین باید از تماس مستقیم اسید سولفوریک با پوست و چشم خودداری کرد و در صورت تماس، بلافاصله محل را با آب فراوان شستشو داد.
کلام پایانی
تاریخچه اسید سولفوریک نشاندهنده اهمیت بالای این ماده در پیشرفت علوم شیمی و توسعه صنعتی است. از دوران باستان تا به امروز، روشهای تولید و کاربردهای این اسید تکامل یافته و نقش حیاتی در صنایع مختلف ایفا کرده است. این اسید همچنان به عنوان یکی از مواد شیمیایی کلیدی در صنعت و پژوهشهای علمی مورد استفاده قرار میگیرد.